Verslag van een 3-daags bezoek aan en seminar in Riga, Letland
We reisden op donderdag 19 mei naar Letland op uitnodiging van Vladimir, de messiaanse voorganger van Minsk in Wit-Rusland. Hij heeft daar verschillende contacten en wilde dat wij daar een seminar zouden houden met als hoofdonderwerp ‘de houding van de kerk ten opzichte van de Joden en haar gevolgen’. Vladimir kwam zelf met een groep van 45 mensen van verschillende kerken uit Minsk ook naar Riga. Hij had gevraagd of wij voor het weekend voor het voedsel zouden kunnen zorgen. De meeste mensen van de groep uit Wit Rusland hebben het niet breed of lijden gebrek. De messiaanse gemeente Nieuw-Lekkerland gaf ruimhartig hiervoor. Er was na het weekend zelfs zoveel over dat elke Wit-Rus nog een tasje met producten mee naar huis kon nemen. Bovendien hadden we een twintigtal koffers vol kleding bij ons. Daar konden ze volop passende kleding uithalen om mee naar huis te nemen.
Doordrenkt met bloed
Voordat we de reis maakten hadden we ons al verdiept in de geschiedenis van Letland en dan met name in de houding van de Letten naar de Joden tijdens de Holocaust. Het boek ‘The murder of the Jews in Latvia 1941-1944’ geschreven door een getto overlevende van Riga, Bernhard Press, was hierbij leidraad. Het heeft ons geschokt wat we te weten kwamen. De bodem van Letland is doordrenkt met onschuldig Joods bloed en dat niet alleen door de hand van de Nazi’s. Integendeel, de Letlanders hebben hun haat ten opzichte van de Joden op gruwelijke wijze botgevierd. Het sluimerende, eerst nog niet agressieve antisemitisme in Letland werd bruut wakker geroepen in de dertiger jaren van de vorige eeuw toen de verspreiding van het dolzinnige antisemitisme vanuit Duitsland ook de Baltische Staten bereikte.
Een groot gedeelte van de bevolking was na de aanval van Duitsland op Rusland en de Baltische Staten in de zomer van 1941, direct bereid met de Duitse executieploegen samen te werken. Letten die hier niet in betrokken waren, keken onverschillig en ongevoelig of zelfs met opgetogenheid toe, toen hun ‘vrienden’ en ‘buren’ de graven werden ingedreven.
Gruwelijke daden
Zelfs nog voordat de Duitsers in Riga, de hoofdstad, aankwamen waren de slachtpartijen al begonnen, onder leiding van twee fascistische Letse organisaties; de Perkonkrusts en de Aizsargi. Een ongecontroleerde en onbeheerste slachtpartij begon en duurde een paar jaar voort. In de straten, in winkels, in fabrieken en werkplaatsen werd op Joden gejaagd. Joden werden uit hun slaap opgeschrikt en in hun bed doodgeschoten.
Mannen, vrouwen, kinderen en oude mensen werden de bossen ingedreven aan de rand van grote en kleine steden. Zij werden gedwongen massagraven te graven of neergezet aan de rand van de graven en bij honderden en duizenden neergeschoten. Anderen werden in gevangenissen opgesloten en daar gedood. Pasgeboren baby’s en heel jonge kinderen werden met hun hoofden tegen de muur geslingerd, in de lucht gegooid en als ‘kleiduiven’ geschoten of aan de bajonetten gespietst.
Het hart van de terreur in de hoofdstad Riga was het politiehoofdbureau. Op de binnenplaats werden honderden Joden bijeengedreven en gemarteld voor het plezier. Ze werden ten bloede toe geslagen of zelfs ten dode toe. Oude mannen werden bij hun baard rondgetrokken of gedwongen het trottoir met hun baard of met tandenborstels schoon te maken. Vrouwen werden gedwongen zich te ontkleden, werden gruwelijk vernederd en verkracht.
Levend verbrand
Litouwse Joden, die naar Riga waren gevlucht uit angst voor de Duitsers, hadden een schuilplaats gevonden in de kelder van de Grote Koor Synagoge. Op 4 juli 1941 dreven de Letse politiemensen de Joden uit de omliggende huizen ook deze kelder in en staken toen het gebouw in brand. De Heilige Geschriften werden in stukken gescheurd en in de vlammen geworpen. Bewakers met machinegeweren omringden de synagoge en schoten iedereen neer die probeerde te ontsnappen. Het schreeuwen van de brandende slachtoffers kon over een grote afstand worden gehoord en vervulde de mensen van de omliggende huizen met afschuw. Sommigen van hen verlieten hun huizen omdat zij elke nacht nog het krijsen schenen te horen van de brandende menselijke slachtoffers. Het geschatte aantal verbrande Joden ligt op 500.
Zo werden op één na alle synagogen van Riga verbrand, meerdere met Joodse mensen erin. De enige synagoge die aan verbranding ontsnapte was de Peitavas synagoge in het oude gedeelte van de stad. Niemand durfde hem in brand te steken, omdat deze synagoge dicht bij andere gebouwen stond, o.a. naast de ‘Kerk van de Refomatie’. Toch werd ook deze synagoge ontheiligd; het werd tot een paardenstal gemaakt.
Slachthuis
We kunnen het ons niet voorstellen en het is onbeschrijfelijk maar vooral verbijsterend en hartverscheurend wat er allemaal gebeurd is in Letland, net als overigens ook in Litouwen en Oekraïne. Wat een bloedschuld is er in dit land, om van te huiveren.
Binnen een half jaar was bijna de gehele Joodse bevolking van Letland, ongeveer 75.000 mensen, afgeslacht. En in het verloop van de oorlog nog eens 100.000 Joden. Vanuit heel Europa, vooral ook uit Duitsland zelf, werden Joden gedeporteerd naar Letland en daar vermoord. De Nazi’s kozen Letland als ‘slachthuis’ en de Letlanders als hun medebeulen. De berekeningen van de Duitsers bleken correct. Vele Letten bleken bloeddorstig antisemitisch. En dat in een land dat voor meer dan de helft Luthers was en voor een kwart Rooms.
Aankomst
We reisden anderhalve dag om de ruim 1900 kilometer naar Riga af te leggen. Vrijdag net na de middag kwamen we aan in een gehuchtje buiten de stad Riga, hartelijk verwelkomd door Vladimir en de groep uit Wit-Rusland waaronder enkele Holocaust overlevenden. We maakten kennis met Aleksei, de gastheer van het ‘vakantieoord’. We waren net op tijd, zodat de koks in de keuken het “Abeed”, het warme middagmaal, konden klaarmaken van onze meegebrachte produkten.
Kerk van Jezus straat
We reden met de grote bus mee, waarmee de groep uit Wit-Rusland gekomen was en maakten een rondrit en rondwandeling door het centrum van de stad Riga, dat in de oorlog niet is gebombardeerd. Een prachtige stad met veel oude typische gebouwen. Maar ons doel was vooral iets te zien van het ‘Joodse verleden’. Er is een heel groot getto geweest in de stad, maar daar is weinig meer van te zien. Wat wel zichtbaar was, was de plek waar de eerder genoemde verbrande Grote Koor Synagoge gestaan heeft. Op deze plaats is 15 jaar geleden een monument verrezen; stukjes muur die de plaats markeren met op de muur in de hoek een gesmede Menorah met Davidster. Opvallend dat deze grootste synagoge omringd is door vele kerkgebouwen, ook Lutherse; verbijsterend en beschamend. De straat tegenover de synagoge is “kerk van Jezus straat’ genoemd.
Vladimir bedekte zijn hoofd en we zongen met hem mee; Kadosh, kadosh, kadosh, Adonai Elohiem Zebaoth, Asher Haja, v’Hove v’Javo. (Heilig, heilig, heilig, Heere God van de Legerscharen, Die was en Die is en Die komen zal”)
Een eeuwige naam
Er was ook nog een monument, een schuin kolossaal groot betonblok dat dreigt neer te storten. Het wordt tegengehouden door zeven betonnen platen met daarop de namen van ‘rechtvaardigen uit de volken’. Die hebben a.h.w. verhinderd dat het Joodse volk totaal verpletterd is. Op één plaat van het monument staat een tekst in het Hebreeuws en Lets, Jesaja 56: “Een eeuwige naam zal Ik ieder van hen geven, een naam die niet uitgewist zal worden.”
Zanis Lipkes
Eén naam heeft ook een gezicht gekregen op het monument, Zanis Lipkes zijn portret is ingebeiteld. Deze held, vergelijkbaar met de bekende Schindler, heeft samen met zijn vrouw en hun zonen vele Joden het leven gered. Hij verborg hen in kelders van verschillende huizen, waar hij hen zelf voedsel bracht. Na enige tijd smokkelde hij hen de stad uit en bracht ze onder bij betrouwbare mensen op het platteland. Bijna al deze Joodse mensen, ongeveer vijftig, overleefden de oorlog. Lipke heeft met eigen hand een boom mogen planten bij Yad Vashem. Daar werd ook een herdenkingsmunt voor hem geslagen.
Leonid
We reden terug naar het conferentieoord. Daar ontmoetten we de messiaanse voorganger Leonid met zijn helper Sasja. Leonid heeft veel moeilijkheden in zijn leven doorstaan; zijn zaak ging failliet, zijn vrouw verliet hem en een dochter overleed aan kanker. Zij was in verwachting toen de kanker openbaar kwam. Iedereen raadde haar aan, de baby te laten aborteren, maar dit weigerde ze. Het kind is geboren en direct daarna, terwijl zij en haar man hun zoontje de handen oplegden, is zij gestorven. De jongste zoon van Leonid woont in Israël en dient in het leger.
Vladimir introduceerde ons en ook de Russische uitgave van Weg uit Babylon envan hoofdstuk 5, over de houding van de kerk naar de Joden. Hij had wel belangstelling en nam het boek en vijftig brochures van zowel hoofdstuk 5 als ook van ‘Kom naar huis’ van ons aan. Leonid zou binnenkort naar Finland gaan waar hij veel Holocaust overlevenden zou ontmoeten. Hoewel Leonid niet van plan was de volgende dag op het seminar te komen, omdat hij zelf in zijn gemeente een dienst had, kwam hij toch.
Opwekking
De sjabbat werd geopend en we genoten van een heerlijk maal. Ondertussen ontmoetten we ook een vrouw Eva en haar vriendin. Eva wist te vertellen dat er in Letland vroeger een grote opwekking is geweest als gevolgd van de zendingsijver van de Hernhutters; “Zelfs ons volkslied is toen ontstaan. God heeft het ons gegeven. Het is een gebed om Letland te zegenen. Heel veel Letten weten dit niet, omdat onze regering zonder God leeft.” Eva en haar vriendin verlangen naar een nieuwe opwekking en zijn beiden op zoek naar meer verdieping van het geloof en terugkeer naar de wortels van het geloof. We hadden goede gesprekken en konden ook veel delen; ze waren beiden hongerig. Zij volgden de volgende dag ook het onderwijs op het seminar.
Boodschap van hoop
Op sjabbat gaven we in drie delen onderwijs aan de groep uit Wit Rusland aangevuld met zo’n tien anderen uit de omgeving. Het ging over de houding van de Letten t.o.v. de Joden in de oorlog, over het antisemitisme in de kerkgeschiedenis met name bij de kerkvaders en Gods oordeel over het onschuldig vergoten bloed van o.a. het Joodse volk. Na alles wat we nu weten over wat er met de Joden in Oost-Europa is gebeurd, kunnen we Gods oordeel over ‘de vrouw dronken van het bloed’ met de naam Babylon op haar voorhoofd, beter begrijpen. Het derde onderwerp ging helemaal over het aanstaande Koninkrijk van God. Deze boodschap heeft iedere gelovig nodig om te kunnen standhouden en de moed niet te verliezen in een wereld die steeds duisterder en goddelozer wordt. De eerste 40 Russische boeken van Weg uit Babylon werden weggegeven of meegenomen voor de gemiddelde prijs van ongeveer € 1,-
Op het seminar was ook Ilze aanwezig, een jonge vrouw, die verbonden is aan de ICEJ in Letland. Ilze woont in Ventspils aan de Baltische Zee. Zij was erg bemoedigd door de boodschap: “Deze boodschap geeft mij weer hoop.” Zij vertelde dat de bodem van Letland erg hard is, juist vanwege de ontkenning dat zoveel Letten betrokken waren bij het uitroeien van de Joden: “Er wordt al 15 jaar gebeden om een opwekking, maar hij komt niet.” Ilze wil met anderen overleggen om misschien opnieuw een seminar te beleggen en dan in het westen van Letland.
Salaspil
Aan het eind van de middag gingen we nog met de bus naar twee gedenkplaatsen. Eerst naar Salaspil 18 kilometer ten zuidoosten van Riga, waar een concentratiekamp is geweest, hoewel het officieel een doorgangskamp was. Joden, krijgsgevangen Russen en politieke gevangenen werden hier ondergebracht. Het terrein lag langs de spoorlijn vanuit Riga. De 38 barakken zijn door Joodse dwangarbeiders gebouwd. Het aantal doden in dit kamp is niet exact bekend; waarschijnlijk meer dan 40.000 mensen stierven hier van honger, dorst, kou en door ziekte.
De Letse regering heeft jarenlang het bestaan van dit kamp als vernietigingskamp ontkend. Pas in 1967 is er aan het begin van het terrein een herdenkingsmonument gebouwd, een enorm betonblok, waar je onderdoor loopt. Er staat op dat dit de scheiding is tussen de levenden en de doden. We liepen over het enorme terrein langs nog meer betonnen herdenkingsmonumenten naar het monument ter herinnering aan de omgekomen kinderen. In één hele grote barak zaten Joodse kinderen gevangen, die geen ouders hadden of die bij hun ouders waren weggerukt. Ze werden gebruikt als bloeddonors voor het Duitse militaire ziekenhuis. Duizenden kinderen (schattingen lopen uiteen van 2800 tot 12.000) zijn omgekomen door tyfus, mazelen en andere ziekten. We legden knuffels neer bij het monument en zongen ook het “Kadosh”.
Rumbula
Daarna reden we naar het beruchte bos van Rumbula op acht kilometer afstand van Riga. Hier hebben zich verschrikkelijke drama’s afgespeeld. De Duitse Gestapo heeft hier samen met Letse commando’s en politiemensen in twee dagen tijd 30.000 Joden vermoord en in zes grote massagraven begraven. Dit is op last van Himmler uitgevoerd onder leiding van Friedrich Jeckeln. Op 29 november, sjabbat, werden eerst de arbeidsgeschikte Joden gescheiden van de rest van de gettobewoners. ’s Avonds en ’s nachts werd bijna de helft van de Joden in het getto, vrouwen, kinderen en oude mannen, voortgedreven door de sneeuw vanuit Riga naar het bos van Rumbula acht kilometer verderop. Jonge baby’s werden tijdens de razzia al wreed uit hun moeders armen gerukt en gruwelijk omgebracht. Tussen een cordon door van 1700 bewakers, waaronder 1000 Letten, gingen de Joden hun gewisse dood tegemoet. Hun meegezeulde koffers moesten ze neerzetten, hun jassen moesten uit en daarna al hun kleding. Er was nog een vertraging omdat er net een trein met 1000 Joden uit Berlijn was aangekomen, die eerst werden gedood. Naakt moesten ze met de buik in het graf gaan liggen, vaak op het lichaam van een stervende of dode. Daarna kregen ze een schot in het achterhoofd. Twaalf scherpschutters deden hun gruwelijk werk, zij werden steeds afgewisseld door anderen. In de avond zijn ze opgehouden. 15.000 Joden werden zo in één dag tijd vermoord of levend begraven. Op 8 december volgde de andere helft van het getto, weer zo’n 15.000 Joden. Hier in Rumbula vond één van de grootste slachtingen van de 2e wereldoorlog plaats.
Vergeet dit niet
Simon Dubnov, een Joodse historicus, werd voor de tweede slachtpartij van zijn bed gelicht in het getto. Hij moest naar een klaarstaande bus lopen, omdat hij ziek was. Omdat het niet snel genoeg ging werd hij door een Letse bewaker in het achterhoofd geschoten. Voordat dit gebeurde riep hij: “Mensen vergeet dit niet, praat erover, schrijf het allemaal op.” Dit is ook wat wij nu zien als onze opdracht, het door te geven.
De plek is nu een plaats van herdenken. Zes rechthoekige velden markeren nu de massagraven. In het midden aan het begin van de plek staat een Menorah en daarom heen talloze kleine stenen, in de vorm van een grote davidster neergezet, als symbool van blijvende herinnering aan de slachtoffers. We kregen van onze gids Aleksey nog uitleg en ook hier zongen we het kadosh.
’s Avonds na het avondeten, luisterden we nog naar het verhaal van een holocaustoverlevende. Natalja Adovska had de oorlog als kind overleefd.
Barmhartige Samaritaan
De volgende morgen namen we afscheid van Andrey en zijn vrouw, die in West Letland in de plaats Leypaja een messiaanse gemeente leiden. Zij spraken de hoop uit elkaar in hun plaats in de toekomst weer te ontmoeten. We bereiden ons daarna nog voor op de spreekbeurt terwijl de groep een bezoek bracht aan de zee. We reden zo’n 50 kilometer naar het zuiden naar de plaats Jelgava. In de gemeente van ‘de Barmhartige Samaritaan’ o.l.v. Rayvo, gaf Wim onderwijs over hetzelfde onderwerp als op het seminar. Ook de groep uit Wit-Rusland voegde zich er nog bij. In anderhalf uur werd een ‘totaalboodschap’ gebracht over verleden en toekomst; de houding van de kerk, Gods oordeel hierover en de komst van het Koninkrijk.
Antisemitisme
De oproep om af te rekenen met het antisemitisme in eigen hart of familie, riep een getuigenis op. De vrouw van de voorganger kwam naar voren en vertelde dat haar oma de Joden haatte. Op een keer nam ze een stukje brood af van een hongerige Jood. Jaren later werd ze ziek, ze kreeg maagkanker en kon geen brood of ander eten binnen houden. Deze vrouw zag verband met wat haar oma gedaan had en zei dit ook tegen haar. Haar oma bekeerde zich en vond vergeving.
We lieten een paar boeken achter en ook tientallen brochures van hoofdstuk 5. Rayvo beloofde dat hij deze brochure aan andere voorgangers zal uitreiken, met name ook aan een aartsbisschop van de Lutherse kerk: “Deze bisschop wil er niet aan dat er ook Letten betrokken waren bij het vermoorden van de Joden. Zelfs toen ik samen met een overlevende naar hem toeging en de overlevende getuigde hoe hij oog in oog gestaan had met een bekende Let, die bij de moordpartijen aanwezig was, geloofde hij het niet,” Rayvo voegde eraan toe: “niet vreemd dat hij nu ook achter de Palestijnen staat en Israël veroordeelt”.
Dankbaar
Het was tijd om terug te gaan naar huis. Toen we anderhalf uur onderweg waren, ontdekte Wim dat hij zijn tas vergeten was met alle boeken maar ook met zijn paspoort. We reden al geruime tijd in Litouwen, maar moesten dus terug. Een schoonzoon van de voorganger was bereid ons tegemoet te komen en we kregen de tas overhandigd. Het was maar goed ook want in Polen werden we twee keer aangehouden en werd ook naar ons paspoort gevraagd.
We zijn dankbaar en prijzen de Heer voor deze bijzondere reis. Nieuwe deuren gaan open, nieuwe relaties zijn gelegd en ook begrijpen we weer wat meer van Gods toorn die wordt uitgestort over Europa, over Babylon, dat zich schuldig gemaakt heeft aan het vergieten van zoveel onschuldig bloed. Daarom hoorde Johannes ook die stem die bij het altaar vandaan zegt: “Ja Heere, almachtige God! Uw oordelen zijn waarachtig en rechtvaardig.” (Openbaring 16: 7b)
Zie ook het nieuwe boek “Het bloed schreeuwt uit de aarde” van Wim Verwoerd over de hartverscheurende geschiedenis van eeuwenlange Jodenvervolging in christelijk Europa
